HÀNH TRÌNH TRỞ THÀNH DI SẢN THẾ GIỚI: NGHIÊN CỨU SO SÁNH TIỀM NĂNG HỒ SƠ THÁP CHĂM (BÌNH ĐỊNH) VÀ DI TÍCH VĂN HÓA SA HUỲNH (QUẢNG NGÃI)

Việt Nam, với tám di sản thế giới đã được UNESCO vinh danh, bao gồm cả sự kiện gần đây nhất của Quần thể Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc (2025), đã khẳng định một vị thế quan trọng trên bản đồ di sản văn hóa toàn cầu. Tuy nhiên, hành trình nhận diện, bảo tồn và phát huy các giá trị mang tầm vóc nhân loại vẫn đang tiếp diễn. Hiện nay, hai bộ hồ sơ đang thu hút sự quan tâm đặc biệt của giới học thuật và các nhà quản lý là Quần thể Tháp Chăm tại Bình Định và Quần thể Di tích Văn hóa Sa Huỳnh tại Quảng Ngãi. Cả hai đều đại diện cho những lớp trầm tích văn hóa vô cùng đặc sắc của văn hóa Việt Nam, nhưng sở hữu những đặc tính, giá trị và hệ thống thách thức hoàn toàn khác biệt. Bài viết này thực hiện một nghiên cứu so sánh tiềm năng hồ sơ của hai di sản này dưới ánh sáng của các tiêu chí và yêu cầu khắt khe từ Ủy ban Di sản Thế giới, nhằm làm rõ cơ hội và thách thức trong hành trình vươn ra thế giới.

Khung tiêu chí của UNESCO và bối cảnh xây dựng hồ sơ tại Việt Nam

Hành trình để một di tích được ghi danh vào Danh mục Di sản Thế giới đòi hỏi sự đáp ứng ba trụ cột cốt lõi: sở hữu Giá trị nổi bật toàn cầu (Outstanding Universal Value - OUV), đảm bảo tính toàn vẹn (Integrity) và tính xác thực (Authenticity), đồng thời phải có một hệ thống quản lý, bảo vệ (Management Plan) hiệu quả và bền vững. Giá trị nổi bật toàn cầu phải được chứng minh thông qua ít nhất một trong mười tiêu chí do UNESCO quy định. Trong bối cảnh Việt Nam đã có các di sản được công nhận (như Mỹ Sơn, Hoàng thành Thăng Long), việc xây dựng các hồ sơ mới đòi hỏi một sự phân tích so sánh quốc tế kỹ lưỡng để tránh trùng lặp, đồng thời phải làm nổi bật được tính độc đáo, duy nhất không thể thay thế của di sản. Cả hai hồ sơ Tháp Chăm Bình Định và Văn hóa Sa Huỳnh đều đang được xây dựng theo định hướng này, nhắm đến việc lấp đầy những "khoảng trống" trong lịch sử văn minh nhân loại trên bản đồ di sản.

Phân tích tiềm năng hồ sơ Quần thể Tháp Chăm (Bình Định)

Quần thể Tháp Chăm tại Bình Định, bao gồm các cụm tháp kiệt xuất như Dương Long, Bánh Ít, Tháp Đôi, Cánh Tiên, là di sản vật thể hữu hình, đại diện cho một giai đoạn phát triển rực rỡ nhưng cũng đầy biến động của Vương quốc Chăm pa.

Giá trị nổi bật toàn cầu từ phong cách kiến trúc Vijaya

Giá trị cốt lõi của hồ sơ này nằm ở việc các cụm tháp tại Bình Định đại diện cho một phong cách nghệ thuật độc đáo, thường được gọi là "Phong cách Bình Định" hay "Giai đoạn Vijaya" (thế kỷ XI-XV). Đây không phải là sự lặp lại của Di sản Mỹ Sơn (vốn là trung tâm tôn giáo giai đoạn sớm). Thay vào đó, nó là một phong cách nghệ thuật được khai sinh trong bối cảnh tương tác và xung đột văn hóa mạnh mẽ giữa Chăm pa, Đế quốc Khmer và Đại Việt. Tiêu biểu là cụm tháp Dương Long, với tòa tháp giữa cao nhất Đông Nam Á, thể hiện rõ sự ảnh hưởng mạnh mẽ của kiến trúc Khmer (Angkor) nhưng vẫn được "Chăm hóa" một cách tinh tế. Trong khi đó, tháp Bánh Ít lại là một tuyệt tác về sự duyên dáng và cân đối. Hồ sơ này có tiềm năng lớn trong việc đáp ứng tiêu chí (ii) (thể hiện sự giao lưu quan trọng của các giá trị nhân văn, trong một khoảng thời gian hoặc trong một khu vực văn hóa của thế giới) và tiêu chí (iv) (là một ví dụ nổi bật về một loại hình công trình kiến trúc, minh họa cho một hoặc nhiều giai đoạn quan trọng trong lịch sử nhân loại). Nó cũng là minh chứng vật chất cho trung tâm chính trị, quân sự, văn hóa của Chăm pa trong một giai đoạn lịch sử dài (có thể đáp ứng tiêu chí iii).

Thách thức về tính toàn vẹn và quản lý liên hoàn

Tính xác thực (Authenticity) của các ngọn tháp là rất cao, khi chúng cơ bản giữ được vật liệu, kỹ thuật xây dựng và hình dáng nguyên gốc. Tuy nhiên, thách thức lớn nhất của hồ sơ này nằm ở tính toàn vẹn (Integrity). Không giống như Mỹ Sơn là một thung lũng khép kín, các cụm tháp Chăm Bình Định nằm rải rác trên một địa bàn rộng, chịu sự tác động trực tiếp của quá trình đô thị hóa và phát triển kinh tế-xã hội. Ví dụ rõ nét là Tháp Đôi nằm trọn vẹn trong lòng thành phố Quy Nhơn. Để đảm bảo tính toàn vẹn, hồ sơ cần phải thiết lập được một "vùng đệm" (buffer zone) đủ mạnh và một kế hoạch quản lý tổng thể có tính liên kết cao, kết nối tất cả các cụm tháp rời rạc này thành một "quần thể" (serial nomination) thống nhất về mặt ý nghĩa lịch sử và chức năng văn hóa, thay vì chỉ là một tập hợp các di tích đơn lẻ.

Phân tích tiềm năng hồ sơ Di tích Văn hóa Sa Huỳnh (Quảng Ngãi)

Khác biệt hoàn toàn với Tháp Chăm, hồ sơ Văn hóa Sa Huỳnh (Quảng Ngãi) không phải là một di sản kiến trúc hoành tráng, mà là một di sản khảo cổ, một "cảnh quan văn hóa" tiền-sơ sử, vốn phần lớn còn nằm ẩn mình dưới lòng đất và trong lòng biển.

Giá trị nổi bật toàn cầu của nền văn minh biển tiền-sơ sử

Văn hóa Sa Huỳnh (khoảng 1000 TCN đến thế kỷ II SCN) được giới học thuật quốc tế công nhận là một trong ba "cái nôi" văn minh lớn thời đại kim khí ở Việt Nam, cùng với Đông Sơn và Đồng Nai. Giá trị nổi bật toàn cầu của hồ sơ này nằm ở việc nó là minh chứng độc đáo cho một nền văn hóa tiền sử điển hình, với kỹ thuật chế tác đồ sắt, đồ gốm và đặc biệt là táng thức "mộ chum" (jar burials) đặc trưng. Quan trọng hơn, Văn hóa Sa Huỳnh là bằng chứng thuyết phục cho một mạng lưới thương mại hàng hải sớm và rộng lớn bậc nhất Đông Nam Á. Các hiện vật của Sa Huỳnh (như hạt cườm, khuyên tai hai đầu thú) được tìm thấy ở nhiều nơi tại Philippines, Thái Lan, Đài Loan (Trung Quốc). Điều này giúp hồ sơ có khả năng đáp ứng mạnh mẽ tiêu chí (iii) (là một bằng chứng độc đáo hoặc ít nhất cũng là đặc biệt về một truyền thống văn hóa hoặc một nền văn minh đang tồn tại hoặc đã biến mất) và tiêu chí (ii) (sự giao thoa, trao đổi giá trị văn hóa, thương mại hàng hải). Việc liên kết các địa điểm khảo cổ trên đất liền (Sa Huỳnh, Gò Cỏ) với các di tích trên đảo (Lý Sơn) tạo nên một cảnh quan văn hóa biển đảo toàn vẹn.

Thách thức về định danh, khoanh vùng và diễn giải di sản

Hồ sơ Văn hóa Sa Huỳnh đại diện cho một quan niệm hiện đại về di sản (di sản khảo cổ, cảnh quan văn hóa), nhưng cũng vì thế mà gặp nhiều thách thức khoa học. Thách thức lớn nhất là tính toàn vẹn. Làm thế nào để khoanh vùng bảo vệ (boundary) cho một "nền văn hóa" vốn trải rộng, với nhiều di chỉ còn chưa được phát lộ hết? Các di chỉ khảo cổ này cực kỳ mong manh trước tác động của xói lở bờ biển, biến đổi khí hậu và các hoạt động canh tác của con người. Một thách thức lớn khác là "diễn giải" (Interpretation). Với di sản kiến trúc như Tháp Chăm, du khách có thể chiêm ngưỡng ngay. Nhưng với di sản khảo cổ, làm sao để công chúng "nhìn thấy" và hiểu được giá trị của một nền văn minh đã mất khi phần lớn hiện vật nằm trong bảo tàng hoặc dưới lòng đất? Hồ sơ này đòi hỏi một kế hoạch diễn giải, trình bày tại chỗ (in-situ) cực kỳ khoa học và sáng tạo, có thể ứng dụng công nghệ VR/AR để phục dựng.

Nghiên cứu so sánh: Hai mô hình di sản, hai chiến lược tiếp cận

Đặt lên bàn cân so sánh, hai bộ hồ sơ này cho thấy những điểm đối lập thú vị. Tháp Chăm (Bình Định) là một di sản "hữu hình", "monumental" (kỳ vĩ), đại diện cho một giai đoạn lịch sử cụ thể, đã được định hình rõ ràng. Sa Huỳnh (Quảng Ngãi) là một di sản "vô hình" hơn, "archaeological" (khảo cổ), đại diện cho một nền văn minh tiền-sơ sử, mang tính chất của một cảnh quan văn hóa.

Về cơ hội, hồ sơ Tháp Chăm có lợi thế về tính hữu hình, dễ nhận diện và đã có kinh nghiệm từ thành công của Mỹ Sơn. Tuy nhiên, nó phải chứng minh được sự khác biệt và tính độc đáo so với chính Mỹ Sơn và các di sản Khmer khác (như Angkor). Hồ sơ Văn hóa Sa Huỳnh có lợi thế về tính độc đáo, đại diện cho một mạng lưới văn hóa biển tiền sử mà hiện rất ít di sản thế giới ở Đông Nam Á khai thác.

Về thách thức, Tháp Chăm đối mặt với áp lực quản lý đô thị hóa và sự phân tán của các di tích. Sa Huỳnh đối mặt với thách thức khoa học trong việc khoanh vùng, bảo vệ tính toàn vẹn của các di chỉ mỏng manh và thách thức trong việc diễn giải giá trị cho công chúng.

Cả Quần thể Tháp Chăm Bình Định và Di tích Văn hóa Sa Huỳnh (Quảng Ngãi) đều là những ứng cử viên vô cùng xứng đáng cho danh hiệu Di sản Thế giới. Chúng đại diện cho hai lớp cắt lịch sử, hai mô hình di sản văn hóa đặc trưng, góp phần hoàn thiện bức tranh đa dạng của bản sắc dân tộc Việt Nam. Hành trình trở thành di sản thế giới không phải là một cuộc đua, mà là một quá trình nghiên cứu khoa học nghiêm túc, bền bỉ. Sự thành công của bất kỳ hồ sơ nào, hay cả hai, đều phụ thuộc vào khả năng xây dựng một luận cứ khoa học vững chắc về Giá trị nổi bật toàn cầu (OUV), đồng thời phải cam kết được một kế hoạch quản lý và bảo tồn bền vững, có sự tham gia của cộng đồng. Việc theo đuổi các hồ sơ này thể hiện tầm nhìn chiến lược của Việt Nam trong việc nhận diện và bảo vệ những giá trị cốt lõi nhất của quốc gia để chia sẻ với nhân loại.